 
Tussen Vonk en Omroep
Draadloze communicatie in België en Kongo 1900-1918
© Bruno Brasseur en Guido Nys
Verdeeld met toestemming van de auteurs Guido en Bruno door : www.congo-1960.be
Auteur : Bruno Brasseur en Guido Nys
Meer info via de link http://www.congo-1960.be/
Bibliografie_-_Inhoud_-_Index_-Afkortingen__TUSSEN_VONK__EN_OMROEP'>Voorwoord - Colofon - Dankwoord & Inleiding - Bibliografie - Inhoud - Index -Afkortingen
TUSSEN VONK
EN OMROEP
Draadloze communicatie in België en Kongo 1900-1918
Bruno Brasseur en Guido Nys
Colofon
D/2014/Brasseur Bruno en Guido Nys/ auteurs
Redactie en lay-out: Bruno Brasseur & Guido Nys
Artistieke ondersteuning: Annelies Goossens
Uitgave in eigen beheer
Copyright 2014
Bruno Brasseur, Guido Nys,
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijvers/uitgevers.
Zoveel mogelijk is getracht de herkomst van de afbeeldingen te achterhalen. Rechthebbenden die in dit verband niet zijn benaderd worden verzocht zich met de schrijvers/uitgevers in verbinding te stellen.
Voor zover mogelijk worden alle bronnen vermeld.
Dankwoord
Onze dank gaat uit naar alle bibliothecarissen, verantwoordelijken en assistenten van de instellingen, in binnen- en buitenland, waar wij met woord en daad geholpen werden in onze zoektocht naar origineel bronmateriaal. Hierbij willen we ook de bezitters van privé-archieven niet vergeten, die soms het juiste archiefstuk welwillend konden bezorgen. Ook onze dank voor de artistieke ondersteuning van Annelies Goossens, het vertaalwerk van Willy De Keyser en de correcties van Alex Coeckelberghs.
De foto kan hier niet doorgegeven worden
Raymond Braillard, tijdens WO I.
©Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Inv Nr KLM-MRA: Est-I-636-55
Inleiding.
Achtentwintig maart 2014 is een heuglijke datum: we vieren 100 jaar radio!
Radio Laken zond juist geteld 100 jaar geleden een radioconcert uit, dat tot in Parijs, op de installatie van de Eiffeltoren ontvangen werd. En dat zonder radiolampen, de voorlopers van de beter bekende transistors, waarmee voldoende modulatieversterking kon verkregen worden. En met een zender die nog een boogzender was, t.t.z. een soort vonkenzender. Met als gevolg niet al te zuivere golven.
Kwaliteit was het dus niet. Maar het was herkenbare muziek. Dat vertelden toch de Franse kranten.
Een gegeven dat lange tijd onbekend en ook wat stiefmoederlijk behandeld werd. Niet moeilijk, als zelfs historici na de zeventiger jaren nog terecht moesten spreken van "een braak terrein", en dat "het volledige bronnenmateriaal niet onderzocht kon worden omdat het nog eerst moest opgespoord worden" (i). En ook dat je de bestaande publicaties over radiogeschiedenis "op je tien vingers kon tellen" (ii).
Hoe langer men wacht met grondig onderzoek, hoe minder te vinden is. Na 100 jaar wordt het tijd om op stap te gaan. Het boek dat Guido Nys en ikzelf aanbieden is het bewijs dat nog raadpleegbare bronnen aanwezig zijn, hoewel nog hiaten in het verhaal blijven bestaan. Hoofdreden van dit laatste is deels te vinden in de vernietiging van materieel en archieven bij het binnenvallen van de bezetter in 1914.
Het resultaat van een eerste poging was mijn boek "Hallo, hallo, hier radio Laken…", dat ik uitgaf in 2010. Het opzoekingswerk van de paar jaren vóór het verschijnen gebeurde met de hulp van Guido Nys. Daarna zijn we blijven samen zoeken, en dit bracht zoveel nieuw materiaal aan het licht, dat de nood aan een uitbreiding van het boek zich opdrong. Zonder dralen kozen we voor een blijvende samenwerking in een gezamenlijke uitgave (Guido dacht ook al langer aan de uitgave van een boek). Met veel moeite en de nodige stress hebben we dit net klaar gekregen, 100 jaar na de concerten van Laken.
Nieuw materiaal werd tot de laatste minuut gevonden. Ik geef een paar voorbeelden:
De krant "Le Soir" van 30 maart 1934 gaf bij de eerste herdenking van de Lakense concerten een interview van Robert Goldschmidt (Belgische radiopionier die uitvoerig aan bod komt in dit boek), waarbij deze vertelt over een film uit 1913, "Le Diamant Noir". In eerste instantie niets te maken met de radiotelegrafie, zo denkt men, ware het niet dat bepaalde scènes uit de film opgenomen werden in de fameuze villa Lacoste, waar de Lakense apparatuur zich bevond. Goldschmidt vertelt dit uitvoerig, en hij vermeldt dus ook dat een aantal marconisten, zowel zwart als blank, in de film acteerprestaties leverden.
Wel, gedurende 100 jaar is bij niemand de gedachte opgekomen onderzoek te doen naar die film.
Guido Nys heeft dat wel gedaan, met succes: het boek bevat een CD waarop enkele scènes te bewonderen zijn van werkende toestellen, opgesteld in de villa Lacoste!
En vlak vóór het boek ter perse ging vond Guido een verloren gewaand dossier van Georges Gourski, voormalig directeur-generaal van de technische diensten van de R.T.B./B.R.T. De heer Gourski interviewde in 1968 pionier De Rycke, sinds 1912 aanwezig bij de gebeurtenissen te Laken. De nota's van het interview, zeer interessant op zich, waren vergezeld van allerhande schetsen, die veel aan het licht brachten.
Het boek beslaat twee delen. Het eerste deel geeft een resumé van de eerste Belgische activiteiten op gebied van radiotelegrafie, direct uitgebreid gevolgd door de verdere activiteiten tot aan de grote oorlog. We hebben het hier vooral over de gebeurtenissen te Laken en in Belgisch-Kongo. We maken kennis met onze grote pioniers: vooral Robert Goldschmidt en Raymond Braillard, maar ook Albert Wibier, Paul De Bremaecker, Marzi, en nog vele anderen. Deze onderwerpen kwamen al ter sprake in mijn eerste boek, maar worden nu veel uitgebreider behandeld door de nieuwe vondsten, en aangevuld met een grote hoeveelheid prachtige, bladvullende foto's, afkomstig van originele glasplaten.
In het tweede deel heeft Guido het over het Belgisch leger, vóór en tijdens de grote oorlog. Hij beschrijft ook het verhaal van het gebruik van radiocommunicatie aan het Belgisch front, in Kongo, in de enclave Baarle-Hertog, en het radiocentrum te Calais. Vóór de oorlog was er een tweestrijd tussen Marconi en Telefunken voor het leveren van materiaal. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, maakte men in het begin gebruik van de 3 zendposten van het leger, aangevuld met toestellen van de school van Laken. Men betrok ook posten uit Frankrijk (S.F.R., Frans leger) en uit Engeland (Marconi). Radiocommunicatie werd toegepast voor persberichten, communicatie tussen en in de legereenheden, tussen de loopgraven en de vliegtuigen, en voor het afluisteren en lokaliseren van de vijand. In 1915 trok men laboratoria en werkplaatsen op in Calais (Frankrijk), waar de buitenlandse posten werden geëvalueerd, en door het Belgisch leger radioposten werden gebouwd. We volgen de koloniale troepen in Kongo in hun optocht naar Tabora, met hun mobiele en vaste communicatie. Daar de technologie van radiocommunicatie in het leger als strategisch en geheim werd behandeld, kan men weinig terugvinden in de civiele literatuur. Daarom moesten we terugvallen op de archieven van het Koninklijk Museum voor het Leger en de Krijgsgeschiedenis te Brussel en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika te Tervuren. Hier hebben we uitgebreide dossiers gevonden, met prachtige oude foto's van 100 jaar en meer.
Vanwaar nu de keuze van de titel "Tusen vonk en omroep"?
Eigenlijk slaat dit op het voornaamste thema uit het boek: de ontwikkeling van point-to-point radiotelegrafie-uitzendingen, met coherer en de vonken op een klos van Ruhmkorff, naar telefonie-omroepuitzendingen, gericht naar "Mr everybody", zoals R. Braillard het zo mooi zegt.
Zelfs al werd het woord "omroep" slechts uitgevonden in 1922 (zie p 203), en zelfs al was er origineel geen omroepintentie, verdienen de Lakense gebeurtenissen toch het "omroep-label".
Maar zoals u hierboven leest, merkt u dat de "kleine Belg", buiten het thema "omroep", nog veel meer in zijn mars had!
De auteurs,
Guido Nys en Bruno Brasseur.
(i) Johan Putseys, Radio en politiek, Verkenning van het medium radio in België (1900-1933), scriptie, Leuven, p x2, 1984.
(ii) Wilfried Bertels, Die dingen behoren allemaal tot het verleden, geschiedenis van de omroep in België, scriptie, p 8, 1972.
INHOUD
Colofon en dankwoord 1
Inleiding 3
1. Voorgeschiedenis 5
Wat noemen we draadloze telegrafie? 5
Verdere ontwikkeling in België 8
Koning Leopold II en Marconi 9
De Panne en Nieuwpoort 12
Villa "Les Pavots" 12
De toestellen 13
2. Banana - Ambrizette 17
Even terugblikken 19
Luitenant Paul De Bremaecker 20
Biot (Antibes) - Calvi 21
De techniek 22
Een anekdote 25
Banana 26
Ambrizette 28
Conclusie 30
Anekdote: witte magie 32
3. Robert Benedict Goldschmidt 35
Korte biografie 35
Het populair laboratorium 40
Terug naar het populair laboratorium: wat was er te zien? 42
Telefonie met Philippson en Rühmer 44
Het koloniaal museum van Tervuren 44
Ducretet 46
Ruhmer laat in zijn kaarten kijken 51
Het justitiepaleis te Brussel 53
"Als de baas nu denkt…" 57
Enkele bedenkingen 58
4. Draadloze telegrafie in Belgisch Kongo 61
Vooraf 61
Contract met Goldschmidt 64
De zending Verd’hurt: Boma en Banana 65
De installaties 69
De zending Wibier 77
Raymond Braillard 79
De posten voor draadloze verbinding
Boma-Elisabethstad worden opgericht 82
Verder verloop van het verhaal 120
Maatregelen tegen de atmosferische storingen 122
De eerste twee jaren 124
Albert Wibier 125
Na 1912 126
5. De praktische school voor T.S.F. te Laken 131
Le diamant noir 139
6. Expo 1913, wetenschap en onderwijs 141
Montefiore 141
Wereldtentoonstelling van Gent in 1913 142
Ferrié te Laken 145
De zending Stinglhamber 147
De T.S.F., voorloper van de U.R.S.I. 147
7. De grote zender van Laken 151
De antennes worden gebouwd 153
"Une grosse nouvelle" 156
De grote zender 161
Duitsland en de zender van Laken 164
We zoeken verder 166
Conclusie 168
De afbraak 174
8. De radioconcerten van Laken 177
Mevrouw Boon 177
Radioconcerten te Laken 180
De zender van Laken meer in detail 183
Marzi en zijn sterkstroomrelais 185
De Morettiboog 192
De afdeling telefonie 194
De opstelling van Laken in maart 1914 194
Conclusie 199
Hallo, hallo, hier radio Laken! 200 Joseph Longé 200
Programma van het concert van 28 maart 1914 202
Omroep of geen omroep? 203
Marzi te Parijs 205
9. De Belgische radioamateurs, stiefmoederlijk bedeeld 207
De arm der wet stelt orde op zaken 210
Radioamateurs wedijveren 214
En de telefonie? 216
10. T.S.F. in het leger vóór de eerste wereldoorlog 217
Briffaux weet het leger te interesseren voor draadloze telegrafie 217
Pater Lucas neemt deel aan experimenten van Poncelet en Guarini 220
Telefunken in België 220
De zender 221
De ontvanger 223
De testen 223
Veel studies en voorstellen, maar weinig vooruitgang 228
11. België en Calais 231
Mobilisatie 231
Begin van de oorlog 233
Rapport van Raymond Braillard over het begin van de campagne
van de 1ste augustus tot de 22ste oktober 1914. 235
1915 239
De basis van Calais 242
Het studiebureau en tekenbureel 244
Laboratorium 244
Werkplaats 244
Magazijn voor onderdelen en reservemateriaal 245
T.S.F. onderricht 245
1916 247
Het materiaal 258
1ste en 2de compagnie van het leger 259
De T.S.F. in de divisies 261
Vliegtuigen 269
De T.S.F. sectie van de 11e D.I. 271
Biografie van de T.S.F.-officieren 276
12.Kongo gedurende de Eerste Wereldoorlog 283
Inleiding 283
Oprichting van een koloniale dienst T.S.F. 283
Voorbereiding voor vertrek naar Kongo 284
1ste sectie T.S.F. 285
Vorming van de 2de sectie T.S.F. 291
Dienst telegrafie van de groep Tanganyika 294
Station T.S.F. van Kabalo 294
Station T.S.F. van Lukuga 294
Engelse T.S.F.-sectie van Tanganyika 297
Project voor de verbinding met de troepen in Kivu 298
T.S.F. voor de vliegtuigen 299
Ombouwen van de stations Vengeur en Dhanis te Lukuga 301
Gebruik van de beschikbare mobiele stations 305
Definitief station van 5 KW te Lukuga 307
Definitieve installatie van het station Dhanis van 2 kW in Kigoma 307
Slotbemerking 308
Tweede Sectie 308
1917 309
1918 311
Missie van Braillard naar Kongo in 1917-1918 312
Programma 312
Toestand van het civiele T.S.F.-netwerk in september 1917 313
Nieuw programma 313
Versterkers en raamantennes 314
Onderhouden golven 315
13. De Belgische enclave Baarle-Hertog 317
De enclave 317
Eerste verkenningen van de omgeving 318
Installatie van de gasmotor 319
Installatie van de zender en ontvanger 320
Slot 323
14. T.S.F.-materiaal 325
Posten voor automobiel 325
Posten A en F 325
De zender. 329
De ontvanger 331
Ontvanger met flexibele schakeling 331
Ontvanger met omschakelaar 334
Extra ontvangstmogelijkheden 334
Posten B en C 334
De Zender 336
De ontvanger 338
Post D 338
De zender 342
De ontvanger 343
Post E 344
Posten G.H.I. 351
Draagbare zend-ontvangstposten 356
Marconipost met directe montage 356
Post type Marconi, omgebouwd door het Belgisch leger,
met indirecte montage 358
Post T.S.F.B. 1916, met indirecte montage 361
Draagbare posten met magneto 363
Post type T.S.F.B. 1916 363
Ontvangstposten voor korte golven (vliegtuigen) 365
Ontvanger van Marconi 365
Ontvanger type “T.M. Française 1915” 367
Belgische ontvanger voor korte golven voor vliegtuigen 368
Ontvanger “T.M. 1915” aangepast door het Belgisch leger 369
Ontvanger voor korte golven type T.S.F.B. 1915 370
Ontvanger voor korte golven type A 1915 van het Frans leger 373
Posten voor ontvangen van persberichten 374
Post type T.S.F. B. 374
Post T.S.F. B. met magneto voor vliegtuigen 376
SFR 500 W voor vliegtuigen van 1916 378
Post E3-zender/ontvanger 380
Ontvanger type E3ter 382
Versterker 3ter 383
Zender E3 384
T.P.S. – Telegrafie via de grond 386
2 KW zender, transporteerbaar in kisten 388
Zender S.F.R. model 1915 389
Bijlage 1: Montagesystemen voor oprichten van antennemasten 391
Richtlijnen van Generaal Jungbluth 391
Tweede methode toegepast in Belgisch-Kongo 393
Eenzelfde methode, maar in Ierland 394
Bijlage 2: De antenne van de grote zender van Laken (OTL)
en het zendprogramma van de T.S.F.S. 395
Bibliografie 397
Lijst afkortingen 410
Index 411
Inhoud 420
Op de bijgevoegde CD:
Bijlage 3: Plaatsing van de zeekabel naar Banana
Bijlage 4: De “campagne Lacoste” en de school voor telegrafie te Laken
Bijlage 5: Het Franse patent van R. Goldschmidt
voor de vonkenbrug van Laken
Bijlage 6: Patent Marzi voor de "koffiemolen"
Bijlage 7: Wet (179) op de draadloze telegrafie en -telefonie
Bijlage 8: Berichten uit vervlogen tijden (vooral krantenknipsels)
Volldedig interview mevrouw Boon
Varia.
Uittreksel film "Le diamant noir"
Bibliografie
Toelichting.
De voornaamste onderzochte dossiers, boeken, tijdschriften, kranten, enz., worden hieronder per hoofdstuk vernoemd. De opsomming is zeker niet uitsluitend, hiervoor rekenen wij op uw begrip. Sommige vermeldingen kunnen uiteraard ook in meer dan één hoofdstuk voorkomen. Daar de toestellen en archieven van de telegrafieschool van Laken (zowel als van de grote zender en de telefoniezender) bij de inval van de bezetter in 1914 vernield werden, hebben wij ons ook, met succes, naar het buitenland begeven. Een ruim onderzoeksveld ligt hier nog open (vooral Engeland en de U.S.A.).
Verscheidene archieven, fondsen, kranten, enz., zijn reeds een aantal jaren op het internet in te kijken, wat de snelheid van opzoeking uitermate bevordert. We geven ook een apart overzicht van gevonden kranten die een recensie geven over de gebeurtenissen te Laken. Het onderzoek hiertoe is nog niet systematisch geschied. We vermoeden dat hierover nog meer gepubliceerd werd.
Bezochte bibliotheken.
ANTWERPEN, ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE (EHC) (Kranten).
BRUSSEL, BIBLIOTHEEK VAN DE VRIJE UNIVERSITEIT VAN BRUSSEL (VUB).
BRUSSEL, BIBLIOTHEEK VAN HET LEGERMUSEUM.
BRUSSEL, BIBLIOTHEEK VAN HET MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN (Mouvement Géographique, Tribune Congolaise).
BRUSSEL, BIBLIOTHEQUE DE L'UNIVERSITE LIBRE DE BRUXELLES (ULB) (Goldschmidt).
BRUSSEL, KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK VAN BELGIË (KBR) (Algemeen, kranten).
GENT, UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK.
LEUVEN, UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK..
LUIK, BIBLIOTHEQUE UNIVERSITAIRE DES SCIENCES ET TECHNIQUES (Montefiore, Journal Télégraphique 1899-1910).
PARIJS, BIBLIOTHEQUE NATIONALE DE FRANCE (BNF) (Tijdschriften).
TERVUREN, BIBLIOTHEEK VAN HET KONKLIJK MUSEUM VOOR MIDDEN-AFRIKA (KMMA).
Geraadpleegde archieven.
ANTWERPEN, FELIX ARCHIEF.
BERGEN, MUNDANEUM.
BRUSSEL, ARCHIEF ACADEMIE DES SCIENCES.
BRUSSEL, ARCHIEF CINEMATEK.
BRUSSEL, ARCHIEF KONINKLIJK PALEIS (Laken).
BRUSSEL, ARCHIEF LACA (Laken).
BRUSSEL, ARCHIEF LEGERMUSEUM.
BRUSSEL, ARCHIEF MINSTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN.
BRUSSEL, ARCHIEF OMROEPMUSEUM.
BRUSSEL, ARCHIEF ULB.
BRUSSEL, ARCHIEF VAN DE MARINE.
BRUSSEL, ARCHIEF VUB.
BRUSSEL, RIJKSARCHIEF.
BRUSSEL, STADSARCHIEF.
IEPER, ARCHIEF FLANDERS FIELDS MUSEUM (LAKENHALLEN).
KOBLENZ, BUNDESARCHIV.
OLEN, ARCHIEF RADIOMUSEUM.
PARIJS, ARCHIVES DE L'ACADEMIE DES SCIENCES.
PARIJS, BILIOTHEQUE NATIONALE DE FRANCE (BNF).
ROUBAIX, ARCHIVES NATIONALES DU MONDE DU TRAVAIL (Fonds S.F.R.).
TERVUREN, STANLEY ARCHIEF, KONINKLIJK MUSEUM VOOR MIDDEN-AFRIKA (KMMA).
VINCENNES, BIBLIOTHEQUE DU SERVICE HISTORIQUE DE LA DEFENCE (SHD), CHATEAU DE VINCENNES.
Hfdst 1: Voorgeschiedenis.
Periodieken, verslagen, congressen, mededelingen, enz.
Beaujean C., La télégraphie sans fil et son utilisation militaire, Revue des questions scientifiques, 1904.
Bonomo Quintino, Telegrafia senza fili, Esperienze eseguite nell'alto Tirreno, 1° settembre 1900, Roma, 1902.
Boutquin A., De l'emploi des appareils de télégraphie sans fil pour l'observation des courants atmosphériques dans les régions polaires, Bulletin de la Société belge d'Astronomie, 1907.
Braillard Pierre et Ledos Jean-Jacques, avec la collaboration de Chardonnier Jacques et Girard Joëlle, Grands hommes, grandes dates de la radio, tableau synchronique, Cahiers d'Histoire de la Radiodiffusion (CHR), n° 103, 2010.
Branly Edouard, Télégraphie et télémécanique sans fil, Revue de l'Institut catholique de Paris, 1905.
Briffaux A., La télégraphie sans fil, Expériences de télégraphie sans fil faites à la compagnie de télégraphistes de place et d'artificiers du génie, Gand, 1902.
Briffaux A., La télégraphie sans fil aux manœuvres, La vie militaire, octobre 1913.
Caufriez Philippe, Histoire de la radio en Belgique francophone, Numéro spécial, Cahiers d'Histoire de la Radiodiffusion (CHR), n° 111, 2012.
Corteil René, Le développement de la T.S.F., L’Essor Economique belge, 1933.
Dhaen Roger, Historische Radiotechniek, 1986.
Gourski G., biografie van M. Travailleur, Technische Mededelingen van de BRT, 1970/4.
Gourski G., De radio-omroep in België, Technische mededelingen van BRT, 1970/1-4, 1970.
Guarini E. et Poncelet F., Télégraphie sans fil avec répétiteurs. Inconvénients des relais successifs. Guarini E., Expériences de télégraphie sans fil entre Bruxelles, Malines et Anvers, Cosmos, revue des sciences et de leurs applications, n° 849 et 850, 1901.
Guarini Emile, Expériences de télégraphie sans fil entre Bruxelles, Malines et Anvers, Journal Télégraphique, n° 6, 1901.
Guarini Emile, Le répétiteur pour la télégraphie sans fil, La Nature 1er sem., p 212, 1903.
Guarini Emile, Le Télégraphe sans fil Braun et Siemens et Halske, Société Belge d’Electriciens, bulletin mensuel,1902, p 464-479.
Guarini Emile, Quelques expériences sur la propagation des ondes hertziennes le long d’un fil et à travers l’air, Journal Télégraphique, n°1, 1901.
La Nature, 1898-1904.
Le Carillon, 1900-1904.
Le Matin, 1900-1904.
Le Soir, 1900-1904.
L'Etoile belge, 1900-1904.
Mozin, La télégraphie sans fil, conférence, 8ème régiment d'Artillerie, 7 février 1900.
Onbekend, La télégraphie sans fil, Bulletin de la Presse et de la Bibliographie militaires, 15 avril 1902.
Périer Gaston, La société anonyme internationale de télégraphie sans fil (S.A.I.T.), L’Essor économique belge, 1933 et Le réseau télégraphique congolais, Le Congo Belge, n° 31, 3 août 1902, p 245.
Piérard E., "Eric Gerard", Bulletin de la Sté Belge d’Electriciens, datum onbekend (ca 1902-1904).
Piérard E., La TSF à travers les âges, conférence à La Société Belge d’Electriciens, bulletin mensuel, tome XVIII, mai 1901.
Poncelet F., L’état actuel de la télégraphie sans fil, Journal Télégraphique, n° 12, 1901.
Poncelet F., L’Etat actuel de la télégraphie sans fil et les expériences entre Bruxelles, Malines et Anvers (janvier à mars 1901), La Société Belge d’Electriciens, bulletin mensuel, avril 1901.
Tavailleur Maurice, Les débuts de la T.S.F. en Belgique, La Revue Belge de TSF et Union-Radio-Revue Réunies, avril 1931.
| 